Hacettepe Üniversitesi

Özet: Bireyin yaşadığı mekândan farklı beklentilerinin bulunması veya yaşadığı mekâna kendine özgü niteliklerini yansıtması, geçmişten günümüze kadar var olan yaşam kurgularında görülmektedir. Mekân kullanıcısının, fiziksel mekânı farklı mesafe tanımlamalarıyla ve davranış biçimleriyle kullandığına yönelik irdelemeleri konu alan Kişisel Alan Teorisi (Proksemi), bu çeşitliliği oluşturan sebeplerden birinin kültürel farklılıklar olduğunu savunmaktadır. Amerikalı Antropolog Edward Hall’ün ortaya attığı Proksemi kavramının kültürel bağlamda irdelediği hususlar, bu tez çalışmasının kapsamında seçilen Japon ve İran kültürleri üzerinden incelenmiştir. Kişiler arası davranış ilişkileri ve mekân kullanım biçimlerinde farklılıklar olduğu düşünülen Japon ve İran kültürü çalışma için uygun bulunmuştur. Kültüre özgü nitelikleri yansıtması bakımından sinema mekanları, kullanıcıların mekân içerisindeki konumlarının ve davranış alışkanlıklarının incelendiği bu araştırmada gözlemleme yöntemi olarak kullanılmıştır. Filmlerinde gündelik yaşamı konu alan, genel olarak ev mekânını kullanan ve kültürel özelliklerin saptanmasında yardımcı olabileceği düşünülen yönetmenler çalışma kapsamında değerlendirilmiştir. Japon kültüründen yönetmen Yasujirō Ozu’nun, İran kültüründen ise yönetmen Asghar Farhadi’nin üçer filmi olmak üzere toplamda altı film tez kapsamında incelenmiş; Proksemi kavramı ile ilişkili olan mekânsal organizasyonlar ve mahremiyet kavramları da mekânsal okumalara dahil edilmiştir. Kavramın irdelediği mesafe ilişkileri, yakın mesafeyi niteleyen dokunma temasıyla karakterler üzerinden incelenmiş, bulgular ise grafikler ve karşılaştırmalı tablolar üzerinden değerlendirilmiştir. Japon kültüründe görülen yakın temas özelliklerinin İran kültürüne göre oldukça az gerçekleştiği, bu sebeple kişisel alana müdahalenin sınırlı olduğu görülmüştür. İran kültüründe var olan sabit özellikli mekân anlayışının Japon kültüründe geçerli olmadığı ve mekân kullanımında işlevsellik özelliğinin önemli olduğu saptanmıştır. Ele alınan filmler üzerinden kültürler arası karşılaştırmalar yapıldığında, her iki kültüre ait özelliklerin mekân kullanım biçimlerinde ve kişiler arası davranış ilişkilerinde çeşitlilik oluşturduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Sözcükler: Kişisel alan teorisi, kültürel alışkanlıklar, mekân algısı, mahremiyet, ev mekânı.